เทคโนโลยีการก่อสร้างเพื่อการเรียนการสอน
ในปัจจุบันการเรียนการสอนมีรูปแบบเพื่อให้ผู้เรียนเป็นศูนย์กลางสอนให้ผู้เรียนได้เรียนรู้จริง โดยเทคโนโลยีและนวัตกรรมที่พัฒนาขึ้น ได้เข้ามามีบทบาทด้านการเรียนการสอน ด้วยรูปแบบการเรียนการสอน ที่ต้องปรับให้เข้าถึงผู้เรียนได้ง่าย มีอุปกรณ์ เครื่องมือ เป็นตัวช่วยเสริมในการสื่อสารและให้ผู้เรียนได้ลงมือปฏิบัติเพื่อเพิ่มทักษะการเรียนรู้ ประสบการณ์และความคิดสร้างสรรค์
วิศวกรรมโยธา (Civil Engineering) คือสาขาหลักสาขาหนึ่งของงานวิศวกรรมซึ่งเกี่ยวข้องกับการออกแบบ วางแผน ก่อสร้าง และบำรุงรักษาของสิ่งก่อสร้างทุกชนิดที่เราใช้ในชีวิตประจำวัน เช่น อาคาร บ้านเรือน ถนน สะพาน ทางด่วน วิศวกรโยธาคือผู้บุกเบิกในกิจกรรมการพัฒนาทุกประเภท จึงกล่าวได้ว่าวิศวกรโยธาเป็นกำลังหลักของการพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมของชาติ เนื่องด้วยด้วยภาระงานของวิศวกรโยธาที่ต้องดูแลรับผิดชอบความปลอดภัยของสิ่งก่อสร้างที่สร้างขึ้นนั้น กว่าจะมาเป็นวิศวกรโยธาที่สามารถควบคุมดูแลการก่อสร้างได้ ต้องผ่านการฝึกฝนทั้งจากอาจารย์ผู้สอน การทดลองจำลองชิ้นงาน การทดสอบในการก่อสร้างรูปแบบต่าง ๆ จนเชี่ยวชาญ โดยผ่านเครื่องมือ อุปกรณ์ เทคโนโลยีและนวัตกรรมใหม่ ๆ ที่ช่วยให้การเรียนรู้สมบูรณ์และพร้อมออกไปประกอบอาชีพมากยิ่งขึ้น
มีคำกล่าวว่าอุตสาหกรรมก่อสร้างเป็นอุตสาหกรรมที่ไม่ค่อยมีการอัปเดตและเดินช้ากว่าอุตสาหกรรม อื่นๆ แต่ตั้งแต่ปี ค.ศ. 2019 ได้มีนวัตกรรมและเทคโนโลยีใหม่ ๆ ในการสร้างบ้านและนวัตกรรมการออกแบบที่น่าสนใจมากมาย ด้วยนวัตกรรมการก่อสร้างที่ล้ำสมัย ประกอบกับวัสดุก่อสร้างที่ถูกพัฒนาไปอีกขั้น สามารถช่วยลดต้นทุนการผลิตการก่อสร้างได้มากขึ้น และเทคโนโลยีหรือนวัตกรรมนั้น ๆ สามารถนำมาให้นักศึกษาหรือผู้ที่สนใจใช้งานเพื่อการศึกษา พัฒนาต่อยอดความรู้ในการเรียนและการทำงานได้ ดังเทคโนโลยีและนวัตกรรมที่จะกล่าวถึงต่อไปนี้
- ซอฟต์แวร์บริหารจัดการงานก่อสร้าง ปัจจุบันมีการพัฒนาระบบบริหารจัดการงานก่อสร้างที่ทันสมัย และสามารถปรับใช้ได้ง่ายในบริเวณไซด์งานก่อสร้าง เพื่อช่วยบริหารตารางเวลาการทำงานของฝ่ายต่าง ๆ ช่วยให้การทำงานเสร็จรวดเร็วได้ตามกำหนด สามารถตรวจสอบได้แบบเรียลไทม์ นักศึกษาสามารถทดลองใช้ซอฟต์แวร์บริหารจัดการเพื่อจำลองการทำงานได้ เช่น จำลองงานก่อสร้างโดยวิเคราะห์และเลือกวัสดุก่อสร้างที่เฉพาะเจาะจง ก่อนนำไปสร้างอาคารจริง วิเคราะห์และตรวจสอบความเป็นไปได้ในการก่อสร้าง ควบคุมงบประมาณการก่อสร้าง บริการจัดการเรื่องต้นทุนได้ตั้งแต่การประมาณโครงการไปจนจบโครงการ
2. เทคโนโลยีหุ่นยนต์ งานก่อสร้างบางแห่งมีความเสี่ยงสูงต่อการทำงานของคนงาน จะมีการใช้โดรนที่เรียกว่า UAV หรือ Unmanned Aerial Vehicles ไว้คอยตรวจสอบความคืบหน้าของงาน การตรวจสอบการทำงานของคนงานไม่ให้อยู่ในสภาวะเสี่ยงจนเกินไป สามารถเข้าไปตรวจสอบจุดหรือบริเวณที่วิศวกรไม่สามารถเข้าไปตรวจสอบความเสียหายของโครงสร้างได้ โดรนถือว่าเป็นอุปกรณ์ที่จำเป็น สำหรับเพิ่มการตรวจสอบ เพื่อเพิ่มความปลอดภัย ตรวจสอบความถูกต้องและประสิทธิภาพของงาน รวมถึงมีประโยชน์อย่างมากในด้านการเก็บข้อมูลเพื่อศึกษาพื้นที่ที่ทำงานในภาพรวม เป็นอุปกรณ์ช่วยในการสำรวจพื้นที่ เพื่อทำแผนที่หรือสำรวจบริเวณก่อสร้าง ให้สามารถทำได้อย่างรวดเร็ว และทำได้ในบริเวณที่กว้าง โดยเทคโนโลยีโดรนที่ล้ำหน้าจะให้ข้อมูลแบบเรียลไทม์ และช่วยเพิ่มความคล่องตัวในกระบวนการก่อสร้างทั้งหมด
3. BIM (Building Information Modelling) ระบบช่วยในการจำลองโครงสร้างเสมือนจริง ช่วยในเรื่องการออกแบบ ดูพฤติกรรมโครงสร้าง จำลองการก่อสร้าง ถอด BOQ (Bill of Quantities) ประเมินและตรวจสอบความปลอดภัยของสิ่งต่าง ๆ ที่อาจจะเกิดชึ้นจากโครงสร้างได้ BIM สามารถช่วยได้ทั้งก่อนการลงมือทำ ระหว่างการก่อสร้าง หรือสามารถวิเคราะห์โครงสร้างที่เกิดขึ้นแล้วได้ นอกจากนี้ยังช่วยในการประเมินการใช้พลังงานในส่วนต่าง ๆ ของการก่อสร้าง สามารถทดสอบและวัดผลในระบบก่อนการสร้างจริงได้ ช่วยลดความเสี่ยงทางด้านต้นทุนและเพิ่ม ROI (Return on Investment) ในระยะยาวได้มากขึ้น ซึ่งถือว่า BIM เป็นเทคโนโลยีที่ช่วยจำลองการทำงานให้นักศึกษา และผู้ปฏิบัติงานได้อย่างดี
เทคโนโลยีโมเดล 3 มิติ (3D Modelling) เป็นโปรแกรมในการสร้างแบบจำลองโครงสร้าง ซึ่งอยู่ในระบบ BIM ด้วยเทคโนโลยีในปัจจุบันการสร้างโมเดลจำลอง 3 มิติ สามารถสร้างได้ง่ายขึ้น แสดงรูปแบบ 3 มิติให้เห็นได้อย่างชัดเจน การวางแปลนสามารถทำเป็นรูปแบบ 3 มิติได้หมด สมาร์ทดิจิทัล 3D หรือการออกแบบรูปแบบสามมิติของอาคารจะช่วยให้งานทางด้านสถาปัตกรรม ด้านวิศวกรรม ด้านการก่อสร้างสมจริงมากยิ่งขึ้น สามารถมองเห็นภาพตัวอย่างและข้อมูลเกี่ยวกับอาคารได้
4. เทคโนโลยีจำลองภาพเสมือนจริง ถูกนำมาใช้จริงจังกับการก่อสร้างประมาณปี ค.ศ. 2019 โดยมีการเพิ่มโปรแกรมประยุกต์ (Application) ต่าง ๆ มากขึ้น การใช้เทคโนโลยีนี้จะช่วยจำลองภาพเสมือนจริงในสถานที่จริงแบบ 360 องศา ช่วยให้การออกแบบและการก่อสร้างตอบโจทย์การใช้งานจริงได้อย่างสูงสุด เช่น เทคโนโลยี VR (Virtual Reality) AR (Augmented Reality) และ MR (Mixed Reality) สามารถนำมาใช้ในการก่อสร้างในรูปแบบของการออกแบบโมเดล 3 มิติของโครงสร้าง แสดงภาพ 3 มิติของงานก่อสร้างรวมไปถึงสภาพแวดล้อมโดยรอบ เทคโนโลยีนี้สามารถวัดขนาด จำลอง เปลี่ยนแปลง ปรับปรุงอาคารและโครงสร้างได้อย่างรวดเร็ว ซึ่งสามารถนำมาปรับปรุงและพัฒนาร่วมกับระบบ BIM ในการบันทึกข้อมูลต่าง ๆ ภายในโครงสร้างได้ และให้นักศึกษาได้เห็นภาพการออกแบบก่อนลงมือก่อสร้างจริง
5. เทคโนโลยีการพิมพ์แบบ 3 มิติ (3D Printing) เครื่องพิมพ์ 3 มิติ สามารถนำมาใช้งานทั้งการขึ้นรูปหรือพิมพ์ชิ้นส่วนจำลองเพื่อศึกษาโครงสร้าง สามารถพิมพ์ชิ้นส่วน หรือองค์ประกอบของโครงสร้างได้ เพื่อนำไปใช้ในการก่อสร้างจริง ซึ่งการพิมพ์ แบบ 3 มิตินี้ จะช่วยประหยัดงบประมาณในการก่อสร้าง งบประมาณของโครงการ ช่วยลดการเกิดของเสียจากการก่อสร้าง
จากเทคโนโลยีการก่อสร้างเพื่อการเรียนการสอนข้างต้นทำให้พอทราบได้ว่า ขณะนี้มีเทคโนโลยีใดบ้างที่ได้รับความสนใจและสามารถนำมาใช้ในการเรียนการสอนได้ โดยจากการสัมภาษณ์อาจารย์ผู้สอนและผู้ช่วยนักวิจัยในสาขาวิศวกรรมโยธา ในประเด็นเทรนด์เทคโนโลยีหรือนวัตกรรมอุตสาหกรรมการก่อสร้างที่น่าสนใจ ซึ่งสามารถนำมาใช้ในการเรียนการสอนได้ เทคโนโลยีเหล่านั้นมีส่วนในการพัฒนาการเรียนการสอนอย่างไร และความคาดหวังต่อการเรียนการสอนผ่านเทคโนโลยีหรือนวัตกรรมเหล่านั้นจะเป็นอย่างไง สรุปใจความได้ดังนี้
เทคโนโลยีการออกแบบการจัดการข้อมูลสมัยใหม่ หรือที่เรียกว่า BIM เป็นเทคโนโลยีดิจิทัลที่กำลังเติบโต มีการใช้ข้อมูลการก่อสร้างจำนวนมาก เทคโนโลยีนี้จะตอบโจทย์การใช้งานเพื่อนำเสนอแนวคิดด้านโครงสร้างการทำงานของผู้ใช้งาน พร้อมทั้งสามารถตรวจสอบแนวคิดการออกแบบของผู้ใช้งานให้ชัดเจนและแม่นยำมากยิ่งขึ้น ด้วยการนำเสนอด้วยภาพ เทคโนโลยีนี้เป็นเทคโนโลยีที่สามารถจัดการข้อมูลในการออกแบบและเป็นการบริหารจัดการข้อมูลได้ เป็นเทคโนโลยีที่เหมาะกับการก่อสร้างยุคใหม่ ในอนาคตอาจจะมีกฎหมายหรือข้อบังคับที่จะให้ใช้ระบบ BIM สำหรับงานก่อสร้างในประเทศไทย ซึ่งความเป็นจริงระบบนี้สามารถใช้กับงานวิศวกรรมด้านอื่น ๆ ได้ อยู่ที่วิธีการปรับใช้
เทคโนโลยีการสำรวจสมัยใหม่ เช่น การสแกนรูป 3 มิติ ที่ใช้เวลาเพียงไม่กี่นาทีจะสามารถได้ข้อมูลของอาคารหรือโครงสร้างจำนวนมากอย่างครบถ้วนและแม่นยำ และด้วยระบบเครือข่ายคอมพิวเตอร์มีระบบการจัดการข้อมูลที่มีประสิทธิภาพมากขึ้น รวดเร็วขึ้น เทคโนโลยีนี้สามารถตอบโจทย์และเมื่อใช้ควบคู่กับเทคโนโลยีอากาศยานไร้คนขับหรือโดรน ในการสำรวจโครงสร้างของอาคารหรือโครงสร้างพื้นฐาน เพื่อตรวจ วัด และประเมิน พื้นที่เพื่อก่อสร้างอาคารใหม่ เทคโนโลยีเหล่านี้กำลังถูกพูดถึง และมีการพัฒนาต่อไปเรื่อย ๆ ระบบก่อสร้างอาคารจะเน้นการทำงานด้วยระบบอัตโนมัติมากขึ้น คลังสินค้า ชั้นวางสินค้าจะใช้ระบบอัตโนมัติในการควบคุม มีการใช้พวกหุ่นยนต์และระบบอัตโนมัติต่าง ๆ อาคารที่พักอาศัยจะมีการปรับ building code เพื่อรองรับประชาคมผู้สูงอายุ มีการใช้เทคโนโลยี AR VR MR ในการก่อสร้างมากขึ้น หากผู้บริหารต้องการตรวจสอบโครงการสามารถใช้เทคโนโลยี MR ในการตรวจสอบหรือควบคุมได้ในอนาคต ในด้านเทคโนโลยีการก่อสร้างจะเน้นวัสดุที่เป็นมิตรกับสิ่งแวดล้อม วัสดุทดแทน วัสดุสมัยใหม่จะต้องฉลาดขึ้น เป็นมิตรกับสิ่งแวดล้อม มีความคงทน สามารถซ่อมแซมตัวเองได้ เช่นพวกคอนกรีตซ่อมตัวเอง มีเทคโนโลยีการวิเคราะห์รอยแตกในอาคารเพื่อตรวจสอบความคงทนของอาคาร
ภาควิชาวิศวกรรมโยธา มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีพระจอมเกล้าธนบุรี มีการนำเทคโนโลยีที่เป็นประโยชน์มาใช้ เพื่อประโยชน์ของนักศึกษาในส่วนของการฝึกปฏิบัติมีการนำ อุปกรณ์ เทคโนโลยีต่าง ๆ อุปกรณ์เครื่องมือวัด มาช่วยในการเรียนการสอน แต่ด้วยสถานการณ์โควิดในปัจจุบันทำให้การฝึกปฏิบัติทำได้ยากขึ้น ระบบการเรียนการสอนเปลี่ยนแปลงไป ผู้สอนต้องสร้างสรรค์สื่อการสอนรูปแบบออนไลน์มากขึ้นเพื่อใช้ในการเรียนการสอน แนวโน้มเทคโนโลยีที่สำคัญที่เกี่ยวข้องกับการเรียนการสอน คือแพลตฟอร์มการเรียนออนไลน์ การเรียนทางไกล เทคโนโลยีดิจิทัล เทคโนโลยีคอมพิวเตอร์ เทคโนโลยีเครือข่าย Big Data ใช้เทคโนโลยี AR VR MR ประกอบการสอนเพื่อทำระบบเสมือนจริง นักศึกษาจะได้ดูภาพ Virtual Reality ที่มีลักษณะคล้ายการเล่นเกมบางอย่าง แต่เป็นการดูสื่อประกอบการเรียนรู้ ใช้เทคโนโลยี BIM ในการเรียนการสอนให้นักศึกได้ฝึกทดลอง ใช้การเขียน code ออนไลน์ เช่น python online มาช่วยในการสร้างรายการคำนวณ และออกแบบของโครงสร้าง ใช้เครื่องพิมพ์สาม 3 มิติ เพื่อให้นักศึกษาได้จำลองโครงสร้าง ออกแบบ และศึกษาพฤติกรรมที่เกิดขึ้นได้จริง มี VR Lab ที่กำลังพัฒนาเพื่อให้นักศึกษาสามารถดาวน์โหลดโปรแกรมไปศึกษาได้ด้วยตนเอง มีระบบ AI เพื่อวัดและประเมินผู้เรียนตามผลลัพท์การเรียนรู้ มีการเตรียมความพร้อมไปในทิศทางการพัฒนาแพลตฟอร์ม หรือระบบ AI ที่ส่งเสริมการเรียนการสอน อย่างเช่น ที่มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีพระจอมเกล้าธนบุรีใช้อยู่ก็คือ LEB2 เพื่อตรวจวัดและประเมินผล ในอนาคตคาดว่าจะต้องพัฒนาระบบอัตโนมัติที่สามารถทำให้ประเมินและวัดผลได้ดีมากยิ่งขึ้น สามารถใส่เนื้อหาหรือว่าใส่สื่อการเรียนการสอนให้ผู้เรียนสามารถเรียนทางไกลได้ ทุกคนสามารถเข้าถึงได้ เรียนได้ทุกที่ทุกเวลา มีบางส่วนที่บุคคลภายนอกสามารถเข้าถึงได้ บทบาทของผู้สอนจะเป็นลักษณะ Coaching มากขึ้นมีหน้าที่บอกถึงการประยุกต์ใช้จากสิ่งที่เรียนรู้
ในด้านความคาดหวังของอาจารย์ผู้สอน เมื่อมีการเรียนการสอนผ่านเทคโนโลยีหรือนวัตกรรมใหม่ ๆ มีคาดหวังว่านักศึกษาจะได้ผลลัพท์การเรียนรู้ตามเป้าหมายและวัตถุประสงค์ที่วางไว้ สามารถนำความรู้ไปประยุกต์ใช้และสานต่อ สนุกกับการเรียนรู้ เทคโนลียีหรือนวัตกรรมนั้น ช่วยให้นักศึกษาได้เรียนรู้เนื้อหาหรือองค์ความรู้ได้อย่างชัดเจนและเห็นภาพมากขึ้น ทำให้ได้เห็นถึงวัตถุประสงค์ของการเรียนรู้ว่า เราเรียนรู้ไปทำไม เพื่ออะไรได้อย่างชัดเจนมากขึ้น โดยผ่านตัวอย่าง การจำลองเหตุการณ์ ที่สร้างขึ้นมาจากเทคโนโลยีใหม่ ๆ อีกทั้งการเรียนรู้ผ่านเทคโนโลยีหรือนวัตกรรม ตั้งแต่ภายในมหาวิทยาลัยนั้นจะทำให้นักศึกษารู้เท่าทัน และมีประสบการณ์ ทำให้เมื่อสำเร็จการศึกษานักศึกษาจะเป็นบุคคลที่มีคุณภาพและเหมาะสมในอนาคต
เทคโนโลยีและนวัตกรรมมีส่วนพัฒนารูปแบบการเรียนการสอนคือ ทำให้สามารถจัดการเรียนรู้ได้หลากหลายวิธีมากขึ้น การเรียนการสอนที่เกิดขึ้นมีความหลากหลาย สามารถทำให้นักศึกษามีความสนใจรู้สึกสนุกไปกับการเรียนรู้ เข้าใจและเห็นภาพการเรียนทางด้านวิศวกรรมโยธาที่มากขึ้นไปพร้อมกัน อีกทั้งเทคโนโลยีหรือนวัตกรรมสามารถสร้างทักษะต่าง ๆ ที่จำเป็นในอนาคตระหว่างการเรียนรู้ได้อีกด้วย แต่การวัดประเมินผลอาจจะยังไม่ชัดเจน ผู้สอนพยายามวัดผลในรูปแบบของผลสัมฤทธิ์ (Outcome) มากกว่าการวัดด้วยเกรด เพื่อให้นักศึกษาสามารถประยุกต์ใช้ในการทำงานได้ และต้องรอดูผลของนักศึกษาที่ประสบปัญหาในการเรียนออนไลน์ว่าสุดท้ายแล้วในระยะยาวนักศึกษาได้รับผลออกมาเป็นอย่างไร แต่ในความเป็นจริงการเรียนออนไลน์ การเรียนผ่านวีดีโอนั้นมีมานานแล้ว เพียงแต่อาจจะไม่ได้เป็นส่วนหนึ่งของชีวิตมากเท่าปัจจุบัน ทุกคนเรียนรู้ผ่านออนไลน์ ผ่านอินเทอร์เน็ตมาตลอดเวลาโดยที่ไม่รู้ตัว และไม่ได้มีการวัดประเมินผลที่ชัดเจน แต่ตอนนี้เราต้องปรับเป็นการเรียนออนไลน์ และมีการวัดประเมินผลที่ชัดเจน โดยในบางวิชาการเรียนออนไลน์อาจจะได้ผลสัมฤทธิ์ทางการเรียนรู้ที่ดีกว่าการมาเรียนที่มหาวิทยาลัยด้วยซ้ำ
เทคโนโลยีและนวัตกรรมทั้งหมดที่กล่าวมา หากนำมาใช้ในการเรียนการสอน ไม่ว่าจะเป็นรูปแบบไหน ถ้าใช้และวางรูปแบบให้ชัดเจนก็จะเป็นประโยชน์มาก เรื่องการเรียนการสอนผ่านเทคโนโลยีนี้ต้องผ่านการศึกษาวิจัย ต้องมีการเก็บข้อมูล ขณะนี้ยังไม่สามารถตรวจวัดได้ ในมุมของผู้สอนอาจคิดว่ามีความสำเร็จ แต่แรงดึงดูดในตัวผู้เรียนมีความสำเร็จหรือไม่ ตัวผู้สอนยังไม่ทราบแน่ชัด เพราะว่าตัวผู้สอนเป็นผู้ออกแบบการเรียน เป็นผู้ออกแบบการประเมิน และต้องประเมินผลเอง อาจจะต้องดูระยะยาวว่าผู้เรียนเรียนไปแล้ว และทำงานจริงสามารถนำความรู้ที่ได้ไปทำงานได้หรือไม่ด้วยรูปแบบการเรียนการสอนดังกล่าวนี้
รวบรวมข้อมูลโดยนางสาวพรพันธ์ ชื่นใจ
เอกสารอ้างอิง
1. 7 เทรนด์ใหม่ อุตสาหกรรมก่อสร้าง ปี2020. สืบค้นเมื่อ 16 เมษายน 2564, จาก
https://steelcitythailand.com/อุตสาหกรรม/7-เทรนด์ใหม่-อุตสาหกรรมก/
2. 10 อันดับ นวัตกรรมงานก่อสร้างที่น่าสนใจ. สืบค้นเมื่อ 21 เมษายน 2564, จาก http://siamkpt.com/ดูบทความ-31286-10-อันดับ-นวัตกรรมงานก่อสร้างที่น่าสนใจ%.html
3. ADMIN BUILK. (2020). เพิ่มประสิทธิภาพงานรับเหมาด้วย โปรแกรมบริหารโครงการก่อสร้าง. สืบค้นเมื่อ 14 พฤษภาคม 2564, จาก https://www.builk.com/th/โปรแกรมบริหารโครงการก่/
4. Ashen Cabin กระท่อมลูกผสมจากเศษไม้ทิ้งผสานคอนกรีตจากเทคโนโลยี 3D Printing ในนิวยอร์ก.
สืบค้นเมื่อ 16 เมษายน 2564, จาก https://www.buildernews.in.th/news-cate/34576
5. จุลพจน์ จิรวัชรเดช. รองคณบดีฝ่ายวางแผนและพัฒนา มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีพระจอมเกล้าธนบุรี.
(28 เมษายน 2564). สัมภาษณ์.
6. จับตาดูเทรนด์อุตสาหกรรมก่อสร้างปี 2021 Part 1. สืบค้นเมื่อ 21 เมษายน 2564, จาก
https://www.buildernews.in.th/archdesign-cate/40631
7. ชัยณรงค์ อธิสกุล. อาจารย์ประจำสาขา ภาควิชาวิศวกรรมโยธา คณะวิศวกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีพระจอมเกล้าธนบุรี. (24 เมษายน 2564). สัมภาษณ์.
8. “ทำความรู้จัก 5 นวัตกรรมวัสดุก่อสร้างที่พัฒนาโดยคนไทย” สืบค้นเมื่อ 16 เมษายน 2564, จาก
http://www.designerhub.in.th/Content/Articles/5innovations
9. ธวัชวงศ์ ผัดศักดิ์. (27 เมษายน 2564). สัมภาษณ์.
10. ภาควิชาวิศวกรรมโยธา คณะวิศวกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีพระจอมเกล้าธนบุรี. ข้อมูลภาควิชา.สืบค้นเมื่อ 21 เมษายน 2564, จาก http://www2.ce.kmutt.ac.th/main/about-us/
11. “ส่องเทรนด์นวัตกรรมก่อสร้างในอนาคตเทคโนโลยีใหม่ปี2020”.สืบค้นเมื่อ 16 เมษายน 2564, จาก https://www.dotproperty.co.th/blog/ส่องเทรนด์นวัตกรรมก่อสร้างในอนาคตเทคโนโลยีใหม่ปี2020
